Klik hier om dit bestand als PDF te lezen
Voorwoord
Bijna dagelijks verschijnen er berichten over de klimaatverandering, de energievoorziening en de aardgaswinning met de aardbevingen in de provincie Groningen. Tegelijkertijd rekenen we erop dat we altijd over liefst goedkope energie kunnen beschikken.
Het is mij opgevallen dat bijna nooit aan de orde komt wat energie is, hoeveel energie Nederlanders gebruiken en wat de gevolgen daarvan zijn voor het milieu. Daar wil ik in dit artikel aandacht aan geven.
Er valt heel wat te rekenen aan energie. Door de cijfers op een rij te zetten wordt zichtbaar wat er allemaal moet gebeuren om een duurzaam energiesysteem te bereiken.
Hoofdstuk 1 geeft inzicht in wat energie is en wat we ermee kunnen doen.
In Hoofdstuk 2 komt het energiegebruik in Nederland vanaf 1950 tot nu aan de orde, met de nadruk op het heden.
In Hoofdstuk 3 bespreek ik het toekomstige energiegebruik en de gevolgen voor het milieu.
Herman Damveld, zelfstandig onderzoeker en publicist te Groningen
Groningen, 12 mei 2019
INHOUDSOPGAVE
HOOFDSTUK 1
INZICHT IN ENERGIE
1.1 Wat is energie?
1.2 Wat kunnen we met energie doen?
1.3 Waarvoor wordt energie gebruikt?
1.4 Energiegebruik internet
1.5 Energiebronnen voor het huishouden
1.6 Het massale energiegebruik: een uitleg
1.7 Zon als belangrijkste energiebron
HOOFDSTUK 2
ENERGIE IN NEDERLAND 1950 tot 2019
2.1 Elektriciteit als onderdeel energiegebruik
2.2 Zon en wind goed voor 1,4% energiegebruik
2.3 Nederlands gasgebruik en besparing
2.4 Warmtepomp als stap naar een energieneutraal huis
2.5 Elektriciteitscentrales in Nederland
2.6 Sterk gestegen energiegebruik
2.7 Kernenergie in Nederland
HOOFDSTUK 3
ENERGIE IN DE TOEKOMST MET GROTE GEVOLGEN VOOR HET MILIEU
3.1 Nodig: 36 keer zoveel zon en wind
3.2 Ruimtebeslag per energiebron
3.3 Watergebruik elektriciteitsopwekking
3.4 Opslag energie noodzakelijk
3.5 Uitstoot broeikasgassen van de verschillende energiebronnen
3.6 Milieugevolgen productie en consumptie: de verborgen impact
HOOFDSTUK 1
INZICHT IN ENERGIE
1.1 Wat is energie?[1]
Eten en drinken leveren de energie die het lichaam nodig heeft om te kunnen functioneren. Zonder energie kan het lichaam niets. We lopen, denken, doen van alles, en zonder aanvoer van voedsel gaat dat niet. Als we niet genoeg eten is er niet genoeg energie om door te gaan met bewegen, lopen en wat al niet. Ook als we slapen is energie nodig om het hart te laten kloppen en de temperatuur van het lichaam op peil te houden.
Op veel producten in de winkel staat hoeveel energie erin zit: dan gaat het om calorieën, de energie die in voeding zit. Dat was vroeger de gebruikelijke eenheid voor energie. Eén calorie (afgekort cal) is de hoeveelheid energie die nodig is om één gram zuiver water (dat is één kubieke meter centimeter water) één graad Celsius te verwarmen.[2] Maar in 1978 werd een internationaal systeem van eenheden wettelijk ingevoerd en werd de calorie vervangen door de joule (spreek uit als zjoel; afgekort J). De calorie kunnen we uitdrukken in joule: 1 calorie = 4,1868 joule.[3] Op die manier krijgen we verschillende eenheden voor energie. Het kan dan snel ingewikkeld worden met allerlei omrekeningsfactoren. Dat het ingewikkeld kan zijn is een erfenis uit het verleden. We zullen hier ons best doen om het zo simpel mogelijk te houden.
Overigens, de calorie mag dan vervangen zijn door de joule, in de voeding wordt hij nog steeds gebruikt. Op de verpakking staat dan ‘kcal’ (dat is 1000 calorieën) en ‘kJ’ (dat is 1000 joule). Gezonde mannen hebben gemiddeld 2500 kcal per dag nodig, vrouwen 2000 kcal.[4] Een mens heeft omgerekend in joule ongeveer 10.000 kJ per dag nodig.
Energie is overal. Het is datgene wat alles warm houdt en doet bewegen. Voor het menselijk bestaan is energie onmisbaar. De mens is de enige levende soort op de wereldbol die een energiebron nodig heeft om eten klaar te maken en warm te blijven. Een belangrijke energiebron in Nederland is aardgas, terwijl ook een leven zonder elektriciteit bijna ondenkbaar is. De energierekening van Nederlandse huishoudens gaat over kubieke meter gas en kilowatturen. Kilowattuur korten we af als kWh.
Maar wat is nu precies energie? De definitie van energie is vrij eenvoudig: energie is de mogelijkheid om arbeid te leveren. Maar wat is dan arbeid? Arbeid is, eenvoudig gezegd, een verandering in de omgeving. Wanneer een bal stilligt verricht hij in principe geen arbeid. De bal heeft dus geen energie. Wanneer we de bal aan het rollen brengen geven we de bal energie mee, in de vorm van bewegingsenergie. Energie is een natuurkundige grootheid om de geschiktheid aan te geven om arbeid te verrichten of warmte af te geven.
Bij energie is ook de term ´vermogen´ belangrijk. Bij vermogen denkt men vaak aan iemand die veel geld of bezittingen heeft. Met dat vermogen kan die persoon van alles doen. Vermogen staat voor iets wat mogelijk is. Zo is het ook met het begrip vermogen bij energie. Vermogen is een maat voor de hoeveelheid arbeid die per tijdseenheid kan worden geleverd. De eenheid van vermogen is de watt (afgekort W), de energie per tijdseenheid, bijvoorbeeld per uur. Die term komt ook voor in het gangbare begrip kilowattuur. Kilo betekent duizend, een kilogram is immers duizend gram. En zo is een kilowattuur ook duizend wattuur. Mega (M) staat voor 1 miljoen: 1MWh is 1 miljoen wattuur en dus 1000 kWh.
Een voorbeeld uit het wielrennen. Een topsprinter als Marcel Kittel levert in de eindsprint van een paar honderd meter zo’n 2000 watt; een klimmer als Steven Kruijswijk trapt gedurende een lange periode 370 watt.[5] Kruijswijk levert in 3 uur bergop duizend wattuur, 1 kWh.
Uit de literatuur halen we de volgende gegevens:
1 kWh = 3.600.000 joule, dat is 3,6 miljoen joule.
Aardgas uit Groningen heeft een energie-inhoud van 35,17 miljoen joule per kubieke meter.[6] De energie die vrijkomt bij het stoken van gas heet ook wel verbrandingswaarde.
Een voorbeeld. Op de doos van een LED lamp staat 12 watt. Dat is het vermogen van de lamp, wat de lamp kan leveren als hij niet brandt of nog in de doos zit. Het vermogen laat zien wat er (maximaal) mogelijk is en is een eigenschap van de lamp. Energie staat zowel voor wat deze LED lamp in een bepaalde tijd levert als voor wat de LED lamp aan energie gebruikt.
Een voorbeeld. Een LED lamp met een vermogen van 12 watt gebruikt in 100 uur 12 watt × 100 uur = 1200 wattuur elektrische energie, ofwel 1,2 kilowattuur elektriciteit.
Deze energie wordt omgezet in 44% licht en 56% warmte. Bij een gloeilamp wordt slechts 5% van de energie omgezet in licht en 95% in warmte. Energie levert altijd iets op: elektriciteit, beweging, licht, warmte, geluid, radiogolven, een chemische reactie etc..
In de winkel betaalt men voor het vermogen (bijvoorbeeld het vermogen van een stofzuiger).
Thuis betaalt men voor de energie (de energie die door de stofzuiger wordt gebruikt).
Nog een voorbeeld. Een uur hard werken op de racefiets kost ca. 0,8 miljoen cal (3,3 miljoen joule) en brengt je 30 km verder. Een auto doet dat in 20 minuten, maar het kost 2 liter benzine of 72 miljoen joule. De fietsende mens is dus 20 keer energiezuiniger dan de auto.
Energiebegrippen in het kort
1 calorie (afgekort als cal) is de hoeveelheid energie die nodig is om 1 gram water 1 graad Celsius te verwarmen.
1 kcal = 1000 calorieën.
De meest gebruikte eenheid van energie is joule (afgekort J).
1 calorie = 4,1868 joule.
1 kJ = 1000 joule.
Watt is een maat voor het vermogen, de energie per tijdseenheid, bijvoorbeeld per uur (afgekort W).
1000 watt is 1 kilowatt en 1 miljoen watt is 1000 kilowatt.
1 kilowatt gedurende 1 uur is 1 kilowattuur (afgekort kWh).
Mega (M) staat voor 1 miljoen: 1MWh is 1 miljoen wattuur en dus 1000 kWh.
Giga (G) staat voor 1 miljard; giga is 1000 miljoen.
1 joule is 1 watt per 1 seconde.
1 kWh is 1.000 watt maal 3600 is 3,6 miljoen Joule (een uur telt 3600 seconden).
1 kubieke meter aardgas uit Groningen heeft een energie-inhoud van 35,17 miljoen joule.
Nederland gebruikte in 2018 3092 petajoule (PJ);[7] 1PJ = 1.000.000.000.000.000 joule, een 1 met 15 nullen.
1.2 Wat kunnen we met energie doen?[8]
Met 1 kilowattuur elektriciteit kunnen we veel dingen doen. Hier enkele voorbeelden die afzonderlijk 1 kWh vergen:
1.200 keer elektrisch scheren
100 broden snijden
15 keer haar föhnen
4 avonden tv kijken
1 avond tv kijken naar een tv met een plasmascherm
4 avonden licht van een gloeilamp van 60 watt
20 avonden licht van een spaarlamp van 11 watt
15 cd’s luisteren
20 maaltijden opwarmen in de magnetron
250 gaatjes boren
10 uur internetten
367.000 kilo 1 meter opheffen
367 zakken van 50 kilo 20 meter optillen.
Met 1 kubieke meter gas uit Groningen kunnen we…
1 uur het huis verwarmen op een koude dag
50 keer handen wassen met warm water
6 keer afwassen
3 keer douchen
5 keer douchen met een spaardouche
1 keer in bad
6 maaltijden koken
1.3 Waarvoor wordt energie gebruikt?[9]
Een Nederlands huishouden verbruikt gemiddeld zo’n 1.470 m3 gas en 3.034 kWh elektriciteit per jaar.[10] De gemiddelde energierekening was 1.750 euro in 2018. Ongeveer 1.050 euro ging op aan gas en 700 euro aan stroom. Gemiddeld gaat 80 procent van het gas naar verwarming en 20 procent naar warm water (vooral douchen en een beetje koken).[11]
De energierekening (warmte en licht) van een gemiddeld Nederlands huishouden gaat in 2019 omhoog. Met de nieuwe tarieven van januari 2019 komt de gemiddelde jaarlijkse energierekening uit op 2074 euro, 324 euro meer dan een jaar geleden bij hetzelfde verbruik. Dit jaar bedragen de netwerkkosten 344 euro en de leveringskosten, inclusief de kosten voor de productie van gas en elektriciteit, zijn 764 euro. De energiebelasting is 606 euro en de BTW bedraagt 360 euro. In 2019 stijgen de energiebelasting met 172 euro en de leveringskosten met 175 euro, terwijl de transportkosten met 3 euro dalen.[12] Zie figuur 1.1.
Figuur 1.1
Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/07/energierekening-334-euro-hoger, 16 februari 2019.
Het gasgebruik van een gemiddeld huishouden is ongeveer als volgt verdeeld over verwarming, warm water en koken:
Gasgebruik in kubieke meter (m3)
Verwarming 1170 m3
Warm water 260 m3
Koken 40 m3
Totaal 1470 m3
Het gaat hier om een gemiddelde. De hoeveelheid gas nodig voor verwarming hangt af van veel factoren, bijvoorbeeld de grootte van de woning en of het gaat om een rijtjeshuis of een vrijstaande woning, zoals Milieucentraal in een publicatie uitlegt en waar we naar verwijzen voor nadere informatie.[13] Ook is de kwaliteit van de isolatie van belang, wat blijkt uit onderstaande tabel 1.1. Het gasgebruik per vierkante meter woonoppervlak van een goed geïsoleerde woning kan de helft zijn van dat van een slecht geïsoleerd huis.
Tabel 1.1
Gasgebruik (m3) per vierkante meter (m2)
| Mate van isolatie | Energielabel | Gasverbruik m3/m2 woonoppervlak | Temperatuur verwarming | Soort verwarming |
| Slecht | D – E – F | 16 of meer | 90 ° | CV, warmtenet hoge temperatuur |
| Matig | B – C | 12 – 15 | 70 – 90 ° | CV, warmtenet hoge temperatuur |
| Goed | A | 8 – 10 | 60 ° | Hybride warmtepomp, warmtenet midden temperatuur |
Bron: E-mail Sible Schöne, tot voor kort directeur van HIER.NU aan Herman Damveld op 16 april 2019.
Het elektriciteitsgebruik van apparaten loopt nogal uiteen en niet alle apparaten van dezelfde soort gebruiken evenveel stroom. Een elektrische boiler van 80-100 liter verbruikt de meeste stroom: gemiddeld 1900 kWh per jaar. Een tropisch aquarium gebruikt op jaarbasis zo´n 1400 kWh en een waterbed circa 780-1600 kWh. Wasdrogers en vaatwassers zijn met elk ruim 200 kWh eveneens grote huishoudelijke stroomgebruikers. Een gemiddelde desktop computer met lcd-scherm verbruikt ongeveer 230 kWh per jaar. Een lcd-tv van 46 inch verbruikt ongeveer 240 kWh per jaar. De computer en de tv zijn daarmee de grootste verbruikers in de categorie audio- en videoapparatuur. Het gemiddelde stroomverbruik van grote huishoudelijke apparaten staat in tabel 1.2. Een verdeling van het elektriciteitsgebruik is weergegeven in figuur 1.2.
Ook is er het zogeheten sluipverlies. Dat is het elektriciteitsgebruik van apparaten die niet uitgezet kunnen worden, zoals de cv-ketel of de koelkast of omdat anders instellingen verdwijnen of klokken stilstaan. Dit kan 10% van het elektriciteitsgebruik uitmaken.
Tabel 1.2
Gemiddeld stroomverbruik van grote huishoudelijke apparaten
| Apparaat | kWh per jaar |
| Verlichting | 390 |
| TV (lcd, 46 inch) | 238 |
| Condens wasdroger | 232 |
| ICT | 217 |
| Koel-vriescombinatie | 210 |
| Vaatwasser | 206 |
| Wasmachine | 170 |
| CV-pomp | 128 |
Figuur 1.2
Bron: https://energietrends.info/wp-content/uploads/2016/09/EnergieTrends2016.pdf.
1.4 Energiegebruik internet
In 2016 verbruikte ICT 8 procent van de totale hoeveelheid elektriciteit in Nederland, ofwel 9,4 miljard kWh. Hiervan werd 6,9 miljard kWh gebruikt binnen huishoudens en bedrijven. Zo´n 2,5 miljard kWh werd gebruikt door de ICT-sector zelf. Binnen de ICT-sector gebruikten datacenters het grootste deel (1,4 miljard kWh), gevolgd door de telecombedrijven (1 miljard kWh).[14] De datacenters in Nederland ten behoeve van internet hebben een vermogen nodig van 1350 Megawatt, dat is 2,5 keer het vermogen van de kerncentrale Borssele.[15]
1.5 Energiebronnen voor het huishouden
Huishoudens en kantoren (kleinverbruikers) hebben zowel een aansluiting voor elektriciteit als voor aardgas. 98% van de Nederlanders is aangesloten op het gasnet. Vergeleken met de gasvraag van andere Europese landen is dit naast Luxemburg het hoogst per hoofd van de bevolking.
Huishoudens gebruiken energie voor onder meer licht, koken en verwarming. Er zijn verschillende energiebronnen die daarvoor worden ingezet, zoals in figuur 1.3 staat. Direct verbruik van aardgas vervult de behoefte van de warmtevraag zoals voor de centrale verwarming en warm water. Ook biomassa wordt direct gebruikt, bijvoorbeeld in de vorm van hout in de open haard. Indirect aardgasverbruik komt vanuit een behoefte aan elektriciteit waarvan een gedeelte weer door aardgas wordt opgewekt. Ruim 80% van het energiegebruik door huishoudens komt uit direct en indirect aardgasgebruik. Indirect wordt in huishoudens ook steenkool, kernenergie en hernieuwbare energie gebruikt in de vorm van elektriciteit.[16] [17]
Het gebruik van brandstof voor de auto valt niet onder deze definitie van huishoudelijk energiegebruik. Daarbij moeten we tevens bedenken dat de gegevens uit deze figuur een gemiddelde zijn. Huishoudens die hebben gekozen voor groene stroom gebruiken geen kolen of kernenergie.
Figuur 1.3
Bron: http://aardgas-in-nederland.nl/nederland-aardgasland/aardgas-in-de-nederlandse-energievoorziening/
Zoals hierboven aangegeven verbruikt een Nederlands huishouden gemiddeld 1.470 m3 gas en 3.034 kWh elektriciteit per jaar. We kunnen dat omrekenen in het gebruik in joule: 52 miljard joule voor aardgas en 11 miljard joule voor elektriciteit. De conclusie is dat een gemiddeld huishouden 4,7 zoveel joule gebruikt voor aardgas (met name verwarming en warm water) als voor elektriciteit.
1.6 Het omvangrijke energiegebruik: een uitleg[18]
Zoals hierboven aangegeven zijn bij het energiegebruik twee eenheden belangrijk: de kilowattuur en de joule. Vaak komen we de term petajoule (PJ) tegen, dat is 1.000.000.000.000.000 joule. Nederland gebruikte vorig jaar 3150 PJ, dat is per dag 8,8 PJ.[19] [20]
Wat kunnen we doen met 1 PJ? In de vorm van elektriciteit beschikken we dan over 278.000.000 kWh. Dat is voldoende om een woonwijk met 5000 inwoners zonder zonnepanelen 50 jaar van elektriciteit te voorzien. We kunnen onze PJ ook gebruiken om 30.000 nieuwbouwhuizen een jaar lang met gas te verwarmen, inclusief douchen en koken. En voor 1 PJ kan een vol vliegtuig 200 weekendjes naar Beijing. De luchtvaart in Nederland verbruikt jaarlijks 150 PJ, dat is een halve PJ per dag. We zouden trouwens met 1 PJ samen met driehonderd vrienden ook in 100 dieseltjes 100 maal rond de aarde kunnen rijden.
Dan de productie van 1 PJ. Een kolencentrale met een vermogen van 1000 MW doet daar twee weken over. In een halve dag komt bij de gaswinning uit Groningen anno 2018 1 PJ uit de grond. We kunnen ook voor Russisch gas kiezen. Daarvoor moet de Nord Stream gasleiding dan vier uur worden gehuurd. En mochten we onze PJ liever in olie hebben: een beetje olietanker kan 10 PJ vervoeren.
Stel, we willen 1 PJ duurzaam. Een mogelijkheid is om het 125 MW windpark in Drenthe een jaar te huren. Daarmee kan dan 1 PJ geoogst worden. De windparken op zee zijn groter en daar waait het harder. Een 700 MW Borssele windpark produceert straks gemiddeld 1 PJ per maand. Echter, om in een jaar 1 PJ met zon te oogsten hebben we een park van 500 hectare met zonnepanelen nodig. Dat is veel. Maar in het Markermeer is ruimte voor honderd van die parken. Het 10.000 MW windpark op de Doggersbank van Tennet en Gasunie produceert straks gemiddeld 1 PJ waterstof per 3 dagen.
Dan de gasopslagen. Met onze strategische gasvoorraad kunnen we in Nederland drie maanden vooruit. Op den duur rijdt men in elektrische auto’s met 100 kWh accu’s en 1000 km actieradius. Deze accu’s bevatten als ze vol zijn samen ruim 2 PJ aan energie.
Nederland verbruikt nu 3147 PJ. Met fossiele bronnen is dat goed te organiseren. Met hernieuwbare energie wordt het lastiger. We moeten daarom ons energieverbruik fors verminderen. Vooralsnog komt daar niet veel van terecht. Energie besparen is misschien wat minder leuk dan wind, zon en waterstof, maar zeker zo noodzakelijk.
1.7 Zon als belangrijkste energiebron
De zon is de belangrijkste bron van alle energie. De zon stuurt zijn stralen alle richtingen uit. Een heel klein beetje daarvan komt op de aarde terecht. Toch is dat kleine beetje heel belangrijk. De zon geeft warmte af. Als hij door de ramen schijnt wordt het warmer in huis. Met zonnepanelen wordt de zonne-energie omgezet in elektriciteit. Door de zon wordt de lucht warmer. Verwarmde lucht komt in beweging en stijgt op. De lucht beweegt: door de zon waait de wind.
Zonne-energie maakt het leven op aarde mogelijk. Als een plant groeit wordt er zonne-energie (licht) in opgenomen. De plant pakt een stukje van de zonnestraling en slaat dat op via allerlei ingewikkelde processen (fotosynthese). Mensen en dieren gebruiken planten als voedsel: door het voedsel in hun lichaam te verbranden kunnen ze leven en werken. Zonder zonlicht was er geen leven op aarde.
Er zijn in de wereldgeschiedenis lange perioden geweest dat werelddelen overdekt waren met wouden. Later stierven de bossen af en werden ze bedekt door aardlagen. Na een bijna onmetelijk lange tijd werden de lagen afgestorven hout omgezet in steenkool. Op dezelfde manier ontstonden in de loop van miljoenen jaren aardolie en aardgas uit afgestorven, zogeheten fossiele resten van diertjes op de oceaanbodem. Daarom worden olie, aardgas en kolen ook wel fossiele brandstoffen genoemd. Het Nederlandse aardgas is ongeveer honderd miljoen jaar geleden ontstaan.[21] Dit gas is eigenlijk in het verleden opgeslagen zonne-energie.
De fossiele brandstoffen waren heel lang geleden dus wouden en dieren die zonne-energie in zich opgeslagen hadden. Benzine wordt gemaakt uit olie. Een auto rijdt eigenlijk op miljoenen jaren oude zonne-energie.
De elektriciteit in Nederland komt voor ruim 90% uit aardgas- en kolencentrales. De elektriciteit die we in huis krijgen is dus ook vooral afkomstig uit opgeslagen zonne-energie. In de centrales worden aardgas en kolen verbrand. De warmte die hierbij vrijkomt verhit water tot stoom. De stoom laat een rad draaien, de turbine, die weer een dynamo aandrijft: dat geeft elektriciteit (vergelijk het met de dynamo van een fiets waarmee we fietslampjes laten branden).
In de loop van de geschiedenis werd steeds meer energie gebruikt en ook steeds andere vormen van energie. Heel vroeger gebruikten mensen alleen spierkracht als ergens kracht voor nodig was en stookte men hout om het warm te krijgen of om te koken. De uitvinding van de stoommachine bracht een hele ommekeer. De mens kreeg daarmee de beschikking over een kracht die veel groter was dan zijn eigen spierkracht. En zo begon de industriële revolutie. Eerst werden hout en turf gebruikt om de stoommachines te laten draaien, maar al gauw bleek er niet genoeg hout te zijn om aan de vraag van al die machines te voldoen. Andere energiebronnen werden gezocht: steenkool en aardolie in diepere lagen van de aarde werden aangeboord. Nog later kwamen er elektriciteitscentrales. Zo ging de samenleving steeds meer fossiele energie gebruiken.
Wereldwijd gebruiken we nu in één jaar de fossiele energie die zich in één miljoen jaar heeft gevormd. In een rap tempo maken we de fossiele energie op. Er komt een einde aan het gebruik van fossiele energie, de in het verre verleden opgeslagen zonne-energie. Dan moeten we weer overgaan op het gebruik van de zonne-energie die elke dag op de aarde neerkomt. Gelukkig kan de zon genoeg energie leveren voor iedereen.
Kooldioxide (CO2) komt vrij bij de verbranding van aardgas, kolen en olie. De afgelopen 20 jaar wordt het steeds duidelijker voelbaar en zichtbaar dat het klimaat verandert. Dat komt door de toename van de uitstoot van broeikasgassen zoals CO2. Dit zijn gassen die de straling van de zon en de aarde opnemen. Deze gassen vormen als het ware een deken om de aarde: ze zorgen voor warmte-isolatie, het broeikaseffect.[22] [23] [24] [25] [26] [27] Om te voorkomen dat die deken nog dikker wordt wil de regering CO2 opslaan. In 2018 werd in Nederland 161 miljard kilogram CO2 uitgestoten, deelde het Centraal Bureau voor de Statistiek op 9 mei 2019 mee.[28] [29]
De overheid heeft bepaald wat wel en wat niet onder de definitie van CO2-uitstoot valt. Een aanzienlijk deel van de jaarlijkse CO2-uitstoot wordt, in overeenstemming met deze overheidsdefinitie, niet meegerekend: “Pakweg 40 procent tellen we niet mee in onze nationale statistiek: zoals het vliegverkeer, de internationale scheepvaart en de CO2 -uitstoot die we (netto) via onze importen in andere landen veroorzaken.”[30] In 2018 was het overigens 44%.[31]
Het fossiele tijdperk is eindig. CO2-opslag is geen duurzame oplossing voor het energievraagstuk.[32] Het is niet meer dan een lapmiddel waarmee de regering eigenlijk erkent dat de samenleving te veel CO2 uitstoot. Alleen energiebesparing in combinatie met duurzame energie uit zon en wind helpt ons verder. Immers, we krijgen in Nederland van de zon gemiddeld per jaar 35 keer zoveel energie als we nodig hebben voor verwarming, industrie, auto’s en de opwekking van elektriciteit.[33] We hebben niet zozeer een energieprobleem als wel een energie-omzettingsprobleem en een ruimteprobleem voor de plaatsing van al die zonnepanelen. Een voorbeeld: voor 100% duurzame elektriciteit uit zon en wind is in Duitsland 2,5% van het grondoppervlak nodig, blijkt uit een rapport van het Öko-Institut en Prognos dat op 16 oktober 2018 verschenen is.[34]
HOOFDSTUK 2
ENERGIE IN NEDERLAND 1950 tot 2018
2.1 Elektriciteit als onderdeel energiegebruik
We gebruiken energie in allerlei vormen. Aardgas verwarmt ons huis. Een auto rijdt op benzine of diesel die beiden van olie gemaakt zijn. Onze huishoudelijke apparaten hebben elektriciteit nodig. Elektriciteit wordt gemaakt uit verschillende bronnen (figuur 2.1). Uit gegevens van onder meer het CBS volgt dat elektriciteit 25-34% is van het totale energiegebruik. Die uitkomst hangt af van de gebruikte rekenmethode.[35] [36] [37] [38] [39]
Het primaire energiegebruik is het gebruik zonder omzettingsverliezen. Het rendement van de beste Nederlandse elektriciteitscentrales is zo’n 60%: van de 100% primaire energie wordt 60% omgezet in elektriciteit en 40% via het koelwater geloosd.[40]
Figuur 2.1
Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/26/elektriciteitsproductie-uit-steenkool-opnieuw-hoger, 28 juni 2016.
2.2 Zon en wind goed voor 1,4% energiegebruik
In 2016 was 5,9% van het energieverbruik afkomstig uit hernieuwbare bronnen en in 2017 was dit gestegen naar 6,6% (figuur 2.3).[41] [42] De productie van zonne-energie (elektriciteit en warmte) groeide in 2017 naar 9 petajoule (PJ). De opgestelde capaciteit van zonnepanelen voor zonnestroom steeg in 2017 met 852 megawatt (MW) naar totaal bijna 3000 MW; het ging om 3,1 miljoen panelen. Er lagen eind 2017 zo’n 12 miljoen zonnepanelen op de Nederlandse daken. Deze zorgden voor 0,3% van de totale energieproductie.[43] [44] [45] [46] [47] [48] In 2018 kwamen daar nog eens 4,6 miljoen zonnepanelen bij, overeenkomend met 1330 MW. Het gemiddelde vermogen van één zonnepaneel is 288 Wattpiek (Wp) en levert per jaar 259,2 kWh.[49] Het totale aantal zonnepanelen per 1 januari 2019 was 16,6 miljoen.
De meeste hernieuwbare elektriciteit, namelijk zo´n 55%, kwam in 2018 uit windenergie, gevolgd door 26,5% uit biomassa en 18% uit zonne-energie. De bijdrage van andere bronnen als bodemenergie en warmte uit de buitenlucht en waterkracht (0,5%) was zeer beperkt, liet het CBS op 1 maart 2019 weten.[50]
Figuur 2.2
Vermogen zonnepanelen in Nederland
Bron: http://www.solarsolutions.nl/solar-trendrapport/, Nationaal Solar Trendrapport 2019.
De energie uit wind nam in 2017 met 15% toe tot 35 PJ.[51] Vooral door het plaatsen van 600 MW aan windmolens op zee in de tweede helft van 2016 kon de productie flink toenemen; die windmolens draaiden in 2017 een vol jaar mee. In 2017 werden nauwelijks nieuwe windmolens bij geplaatst en bleef de totale windcapaciteit op 4200 MW. Er waren op 1 januari 2019 in totaal 2315 windmolens in bedrijf, waarvan 289 op de Noordzee met een vermogen van 4310 MW (zie tabel 2.1).[52]
Windenergie zorgde in 2017 voor 35 PJ, dat is 1,1% van het totale Nederlandse energiegebruik van 3150 PJ in 2017.[53] Daarmee leverden zon en wind samen 1,4% van het totale Nederlandse energiegebruik.[54] [55]
Tabel 2.1
Windenergie in Nederland op 1 januari 2019
| Totaal | Op zee | Op land | |
| Aantal windmolens | 2.315 | 289 | 2.026 |
| Opgesteld vermogen (MW) | 4.310 | 957 | 3.353 |
| Gemiddeld vermogen molen (MW) | 1,9 | 3,3 | 1,7 |
Volgens een andere berekeningswijze leverden in 2017 wind op land 1,08%, wind op zee 0,57% en zonnepanelen 0,37% van het totale energiegebruik.[56] Samen is dat 2%. Of het nu 1,4% of 2% is, duidelijk is dat zon en wind nu maar een klein deel van het energiegebruik verzorgen.
Het Planbureau voor de Leefomgeving schreef op 6 september 2018 dat de kosten van zonnestroom tussen 2008 en 2013 met een factor 3 omlaag zijn gegaan en in de 5 jaar daarna nog gestaag met 25 procent zijn gedaald. De kosten voor elektriciteit uit wind op zee zijn alleen al tussen 2016 en 2017 met een kwart omlaag gegaan.[57]
Figuur 2.3
.
Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/aandeel-hernieuwbare-energie-naar-6-6-procent, 30 mei 2018.
2.3. Nederlands gasgebruik en besparing[58]
Het aardgasgebruik in Nederland hangt vooral af van de gemiddelde temperatuur in een jaar. Het gebruik van 1995-2014 staat in figuur 2.4.
Het jaarlijkse gebruik van het zogeheten laagcalorische Groningse gas in Nederland hangt vooral af van de temperatuur, of het een koude of warme winter is. Volgens rapporten over de jaren 2015 en 2017 van Milieudefensie resp. het COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement ging het om 20-23 miljard kubieke meter (m3) per jaar: 10-11 miljard m3 voor huishoudens, met name voor verwarming; 4,5-5 miljard m3 voor verwarming van kantoren, instellingen en winkels; 5,5-7 miljard m3 wordt gebruikt door bedrijven.[59] [60] Gasunie Transport Services (GTS) heeft op 17 januari 2018 in een technische briefing voor leden van de Tweede Kamer de Nederlandse vraag naar laagcalorisch gas uiteengezet: in een koud jaar gaat het om 27 miljard m3 en in een warm jaar om 21 miljard m3; gemiddeld is dat 24 miljard m3.[61]
Naast het laagcalorische Groningse gas gebruikt Nederland in een gemiddeld jaar 11 miljard m3 hoogcalorisch gas uit kleine velden in Nederland en uit Noorwegen en Rusland.[62] Dit gas gaat naar elektriciteitscentrales en de industrie. In 2017 was de totale Nederlandse gasvraag volgens GTS 37 miljard m3.[63]
Volgens Milieudefensie kan veel gas bespaard worden in huizen, kantoren en kassen.[64] [65]
Figuur 2.5 geeft aan welke mogelijkheden er zijn om minder gas te gebruiken in huishoudens.
Nederland telt 7,86 miljoen huishoudens.[66] Stel dat in 2050 – over 31 jaar – alle huishoudens van het gas af zijn. We kunnen uitrekenen dat vanaf nu 5000 huishoudens per week of 1000 huishoudens per dag van het gas af moeten.
Figuur 2.4
Bron: http://aardgas-in-nederland.nl/nederland-aardgasland/aardgas-in-de-nederlandse-energievoorziening/
Figuur 2.5
Energie besparen in huishoudens
Bron: https://www.paddepoelenergiek.nl/projecten/besparing/, mei 2016.
2.4 Warmtepomp als stap naar een energieneutraal huis[67] [68]
Energieneutrale woningen staan in de belangstelling. Daarbij gaat het om zonnepanelen die de elektriciteit opwekken voor de warmtepomp en alle andere elektrische apparaten. Aansluiting op het elektriciteitsnet blijft echter nodig omdat de elektriciteit vaak wordt gebruikt als het donker is. Wel wordt over het hele jaar genomen net zoveel elektriciteit opgewekt als men gebruikt. Een elektriciteitscentrale op bijvoorbeeld aardgas blijft noodzakelijk zolang de overtollig opgewekte elektriciteit in de zomer niet wordt opgeslagen voor gebruik in de winter.
Een warmtepomp is als het ware een omgekeerde koelkast. Een warmtepomp haalt warmte uit de buitenlucht. Via een zogeheten warmtewisselaar wordt die warmte afgegeven aan water en verhoogd tot zo’n 35 graden. Als het buiten koud is vraagt dit meer elektriciteit dan als het bijvoorbeeld 16 graden is.
Een cv-ketel levert water van zo’n 70 graden. Bij een warmtepomp gaat het om zo’n 35 graden. Daarvoor zijn de nu meestal gebruikte radiatoren ongeschikt, die moeten eruit. Er zijn dan twee mogelijkheden: vloerverwarming of lage temperatuur radiatoren.
Voor warm water om te douchen is een elektrische boiler nodig die water van 60 graden levert. In Nederland koken de meeste mensen op aardgas, maar het gas gaat verdwijnen en het alternatief is een inductiekookplaat op elektriciteit.
Zonnepanelen op het dak wekken alle elektriciteit op voor zowel de warmtepomp, de verlichting als alle overige elektrische apparaten. Bij een omgebouwd voormalig postkantoor in het Groningse Ten Post komen 46 zonnepanelen op het dak die jaarlijks 11.000 kWh leveren. Bij 40 zogeheten 0-op-de-meter-woningen in de stad Groningen wekken zonnepanelen 7000 kWh per huis op: 4300 kWh voor de warmtepomp en 2700 kWh voor huishoudelijk verbruik zoals de koelkast en de tv.
2.5 Elektriciteit in Nederland
De Nederlandse elektriciteitscentrales hadden begin 2018 een opgesteld productievermogen van 21.600 Megawatt (MW). Daarvan is 4600 MW kolencentrales, 15.300 MW gascentrales, 700 MW afvalverbranding, 500 MW biomassa en bijna 500 MW de kerncentrale Borssele. Ook was er 4.700 MW windenergie en 3.000 MW zonne-energie in bedrijf. Daarnaast is 3200 MW gascentrales geconserveerd, dus op dat moment niet in bedrijf. Het totaal komt op 32.500 MW (zie tabel 2.2).[69] [70] [71]
Tabel 2.2
Elektriciteitsproductie Nederland
| Opgesteld vermogen (MW) | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 |
| Kernenergie | 500 | 500 | 500 | 500 |
| Kolen | 7300 | 5700 | 5700 | 4600 |
| Gas (operationeel) | 15900 | 15500 | 15800 | 16100 |
| Gas (geconserveerd) | 4400 | 4600 | 3700 | 2900 |
| Afvalverbranding | 700 | 700 | 700 | 700 |
| Biomassa/biogas | 400 | 500 | 500 | 500 |
| Wind op land | 2600 | 3100 | 3200 | 3300 |
| Wind op zee | 200 | 400 | 1000 | 1000 |
| Waterkracht | 0 | 0 | 0 | 0 |
| Zon-PV | 1000 | 1500 | 2000 | 4300 |
| Totaal | 33.100 | 32.400 | 33.200 | 33.900 |
Bronnen: https://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid_2017_web.pdf, p 49 met getal voor zon 2018 400 MW hoger. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/09/vooral-meer-groene-stroom-uit-zon, 1 maart 2019.
Een jaar kent 8760 uren. De wind waait een deel van die uren en soms ook maar een beetje. Een windmolen draait soms op vol vermogen, dan weer op een deel daarvan. De productie per jaar wordt omgerekend naar het aantal uren dat de windmolen op vol vermogen zou draaien. De term daarvoor is “vollast-uur”. We gaan ervan uit dat windturbines op land een gemiddelde bedrijfstijd van 1750 vollast-uren per jaar realiseren en op zee gemiddeld 3500 vollast-uren per jaar, terwijl bij zonnepanelen een gemiddelde bedrijfstijd van 800 vollast-uren per jaar wordt verondersteld.[72] Vooral door hogere windmolens stijgt de gemiddelde bedrijfstijd langzaam naar 2100 uren voor wind op land en 4000 uren voor wind op zee (zie figuur 2.6). Voor zonnepanelen was de benutting in 2018 uitzonderlijk goed door het zonnige weer en de toename van het aantal zonneweiden waar de panelen optimaal zijn opgesteld (zie figuur 2.7).
Kolen- en gascentrales kunnen in beginsel 7000 tot 7500 uur per jaar draaien.[73] Of de centrales veel uren maken hing de afgelopen jaren vooral af van de prijs van gas of van kolen. Zo kunnen we met gegevens van het CBS uitrekenen dat kolencentrales in 2015 gemiddeld 5300 uur hebben gedraaid en gascentrales 2900 uur (zie tabel 2.3).[74]
Tabel 2.3
Bedrijfsuren centrales, gerealiseerd in 2015
| Kolen | 5300 |
| Aardgas | 2900 |
| Wind op land | 1750 |
| Wind op zee | 3500 |
| Zonnepanelen | 800 |
Figuur 2.6
Bron: https://twitter.com/BM_Visser, 27 november 2018
Figuur 2.7
Bron: https://twitter.com/BM_Visser, 24 november 2018.
2.6 Sterk gestegen energiegebruik
Het elektriciteitsgebruik is nu 16 keer hoger dan in 1950 (figuur 2.8).[75] In 2013 was het elektriciteitsgebruik 119 miljard kWh en dat is sindsdien vrij stabiel rond de 120 miljard kWh.[76]
Figuur 2.8
Elektriciteitsgebruik in Nederland 1950-2013 in miljard kWh
Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2015/07/elektriciteitsverbruik-16-keer-hoger-dan-in-1950, 9 februari 2015.
Het totale energiegebruik is 5,2 keer hoger dan in 1950 (tabel 2.4).[77] Het energiegebruik vanaf 1970 staat in figuur 2.9 en vanaf 1990 in figuur 2.10. Het energiegebruik van Nederland in 1980 en in 2017 in percentages per energiebron staat in tabel 2.5.Bovenkant formulier
Onderkant formulier
Privacy & Cookies Policy
Tabel 2.4
Energiegebruik Nederland 1950-2018 in petajoule (PJ)[78] [79] [80] [81] [82] [83]
| Jaar | Energiegebruik | Bron |
| 1950 | 582 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1960 | 920 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1970 | 2016 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1980 | 2723 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1990 | 2843 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 2015 | 3144 | regering 2016 |
| 2017 | 3150 | CBS |
| 2018 | 3100 | CBS |
Tabel 2.5
Energiegebruik Nederland in 1980 en 2018; percentages per bron[84] [85]
| jaar | 1980 | 2018 |
| aardgas | 46,4 | 41,5 |
| olie | 46,5 | 38 |
| kolen | 5,7 | 11 |
| kernenergie | 1,4 | 1 |
| zon en wind | 0 | 6,2 |
| biomassa | 0 | 2,3 |
Figuur 2.9
Energiegebruik Nederland 1970-2018 in petajoule
Bron: https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83140NED/line?ts=1548750214184, 17 april 2019.
Figuur 2.10
Energiegebruik Nederland 1990-2018 in petajoule
Bron: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/16/energieverbruik-gedaald-in-2018, 17 april 2019. [86]
2.7 Kernenergie in Nederland
De kerncentrale Dodewaard in de provincie Gelderland met een elektrisch vermogen van 54 Megawatt (MW) kwam in maart 1969 in bedrijf.[87] De kerncentrale Borssele (bijna 500 MW) volgde in oktober 1973.[88] [89] Deze kerncentrales mochten in bedrijf komen zonder dat er een eindoplossing was voor het radioactieve afval.
Destijds waren er omvangrijke bouwplannen. Op 30 maart 1972 verscheen de Nota inzake het kernenergiebeleid van de toenmalige minister van Economische Zaken, Langman.[90] Volgens dit regeringsbeleid zou in het jaar 2000 een groot aantal kerncentrales in bedrijf zijn met een vermogen van in totaal 35.000 MW. In 1974 verscheen de Energienota van de minister van Economische Zaken, Lubbers. Hij vond dat er 8000 MW kernvermogen moest komen, maar vanwege de maatschappelijke weerstand schroefde hij dat terug tot 3000 MW; de kerncentrales zouden rond 1985 in bedrijf moeten komen. Dit noemde Lubbers de gematigde uitbouw van kernenergie, passend bij het streven om “de noodzakelijke politieke vertrouwensbasis te vergroten.”[91] [92]
De bouwplannen zijn niet gerealiseerd. De kerncentrale Dodewaard ging in 1997 dicht.[93] In maart 2013 besloot de vorige regering (VVD/PvdA) dat de kerncentrale Borssele tot en met 2033 in bedrijf mocht blijven.[94] Minister Wiebes van EZK schreef op 25 januari in antwoord op Kamervragen: “dat marktpartijen die aan alle randvoorwaarden voldoen, zoals nucleaire veiligheid en voldoende financiële reservering voor ontmanteling en verwerking van afval, in aanmerking kunnen komen voor een vergunning voor de bouw van een kerncentrale (…). Van die mogelijkheid is in de afgelopen decennia echter geen gebruik gemaakt. De huidige marktomstandigheden in relatie tot het investeringsklimaat zijn hiervoor de voornaamste reden.[95]
De kerncentrale Borssele zorgt voor 1% van het Nederlandse energiegebruik (tabel 2.5).
HOOFDSTUK 3
ENERGIE IN DE TOEKOMST MET GROTE GEVOLGEN VOOR HET MILIEU
3.1. Nodig: 36 keer zoveel zon en wind
Urgenda is een landelijke organisatie die Nederland sneller duurzaam wil maken en die op 9 oktober 2018 de Klimaatzaak tegen de staat heeft gewonnen. Het ging om een vermindering van de uitstoot van broeikasgassen van 25% in 2020 ten opzichte van 1990.[96] [97] Om te laten zien dat dit kan heeft Urgenda al in 2015 een energieplan gemaakt. Door anders te wonen, te eten, te produceren en door ons anders te verplaatsen van A naar B halen we een energiebesparing van 50%. Het energiegebruik dat dan nog overblijft is 1560 petajoule (PJ).[98] [99] [100]
Deze omvang van het energiegebruik is ons uitgangspunt voor de volgende berekening om te illustreren voor welke omvangrijke taak we staan. Stel dat het energiegebruik in 2050 gelijk blijft aan de omvang die Urgenda noemt. Dat is de helft van het huidige energiegebruik van 3150 PJ (tabel 3.1 en figuur 3.1). Stel verder dat in 2050 wind- en zonne-energie elk de helft van de energievraag leveren. Dat is elk de helft van 1560 PJ oftewel allebei 780 PJ.
Zonne-energie zorgden in 2017 voor 9 PJ en wind voor 35 PJ.[101] Een rekensom leert ons dat Nederland dan 36 keer zoveel duurzame stroom moet opwekken als nu. In ons rekenvoorbeeld gaat het om 87 keer zoveel elektriciteit uit zonne-energie en 22 keer zoveel uit windenergie.
De Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) heeft op 19 april 2018 aangegeven dat in 2050 zo’n 9.500 windmolens op zee en 2.750 op land kunnen staan die 1400 PJ opwekken. Daarbij gaat de NVDE uit van een gemiddeld vermogen van 4 MW per windmolen op land en 8 MW op zee.[102] Of er voldoende draagvlak is voor al deze windmolens valt te bezien, gegeven de grote weerstand tegen grote windmolens.[103] In theorie kan windenergie zorgen voor 780 PJ of meer. Of dat in de praktijk ook zo is zal de toekomst ons leren.
Op de Nederlandse daken is ruimte voor 270 miljoen zonnepanelen, dat is 16,3 keer zoveel als de 16,6 miljoen die er nu liggen. Die 270 miljoen panelen kunnen 252 PJ leveren.[104] Daarnaast moeten dan nog 3,6 keer zoveel zonnepanelen elders geplaatst worden om het streefgetal van 780 PJ, dat is 87 keer zoveel elektriciteit als eind 2017, te kunnen halen. Dat is bijna 1 miljard zonnepanelen.
Tabel 3.1
Energiegebruik Nederland 1950-2030 in petajoule (PJ)[105] [106] [107] [108] [109]
| Jaar | Energiegebruik | Bron |
| 1950 | 582 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1960 | 920 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1970 | 2016 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1980 | 2723 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 1990 | 2843 | statline.cbs.nl/Statweb/ |
| 2015 | 3144 | regering 2016 |
| 2017 | 3150 | CBS |
| 2020 | 2881 | NEV 2017 |
| 2030 | 1560 | Urgenda |
| 2030 | 2829 | NEV 2017 |
Figuur 3.1
Primaire energiegebruik 2005-2035
Bron: https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken-en-klimaat/documenten/jaarplannen/2018/11/06/concept-integraal-nationaal-energie-en-klimaatplan-2021-2030, 21 november 2018.
Uit rapporten van de overheid en andere organisaties komt het volgende beeld op van de energievoorziening tot 2030 in percentage per bron (tabel 3.2). Het aantal warmtepompen zal sterk toenemen (tabel 3.3).
Tabel 3.2
Energiegebruik Nederland 1980-2030; percentages per bron[110] [111] [112] [113] [114]
| Jaar | 1980 | 2017 | 2020 | 2030 |
| Aardgas | 46,4 | 41 | 40 | 28 |
| Olie | 46,5 | 40 | 35 | 42 |
| Kolen | 5,7 | 12 | 12 | 12 |
| Kernenergie | 1,4 | 1 | 1 | 1 |
| Zon, wind, biomassa | 0 | 6 | 12 | 17 |
Tabel 3.3
Bron:
https://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid_2018.pdf, 19 december 2018.
In deze paragraaf ging het tot nu toe over het energiegebruik. Maar de energie moet ergens vandaan komen. Elektriciteit wordt zoveel mogelijk in eigen land opgewekt. Het regeringsbeleid gaat uit van een toename van elektriciteit uit zon en wind. Daarom is het van belang aan te geven hoe de bronnen voor de productie van elektriciteit zich kunnen ontwikkelen. De visie van Tennet, de beheerder van het elektriciteitsnet, voor de periode tot 2033 staat in tabel 3.4.
Tabel 3.4
Elektriciteitsproductie Nederland 2015-2033
| Opgesteld vermogen (MW) | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2022 | 2025 | 2033 |
| Kernenergie | 500 | 500 | 500 | 500 | 500 | 500 | 500 |
| Kolen | 7300 | 5700 | 5700 | 4600 | 4600 | 4000 | 4000 |
| Gas (operationeel) | 15900 | 15500 | 15800 | 16100 | 14300 | 13300 | 11900 |
| Gas (geconserveerd) | 4400 | 4600 | 3700 | 2900 | 2000 | 2500 | 2500 |
| Afvalverbranding | 700 | 700 | 700 | 700 | 800 | 800 | 800 |
| Biomassa/biogas | 400 | 500 | 500 | 500 | 500 | 500 | 500 |
| Wind op land | 2600 | 3100 | 3200 | 3300 | 4800 | 5500 | 5200 |
| Wind op zee | 200 | 400 | 1000 | 1000 | 2400 | 4500 | 13100 |
| Waterkracht | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 |
| Zon-PV | 1000 | 1500 | 2000 | 4300 | 7200 | 10700 | 17800 |
| Totaal | 33.100 | 32.400 | 33.200 | 33.900 | 37.100 | 42.300 | 56.300 |
Bron: https://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid_2017_web.pdf; . https://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid_2018.pdf, 19 december 2018.
https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/09/vooral-meer-groene-stroom-uit-zon, 1 maart 2019.
3.2 Ruimtebeslag per energiebron
In dit verband is ook het ruimtebeslag in Nederland van belang. De productie van energie uit duurzame bronnen vergt veel meer ruimte dan energieproductie uit fossiele brandstoffen. Dat is de conclusie van Paul Behrens en John van Zalk van Universiteit Leiden uit hun onderzoek naar hoeveel ruimte negen specifieke energievormen bij hun productie innemen.
Verschillende energievormen vragen bij de productie verschillende hoeveelheden ruimte. Vergelijken kan aan de hand van de elektriciteit die wordt opgewekt per vierkante meter.
Biomassa, waterkracht, zon en wind nemen de meeste ruimte in beslag, aardgas en kernenergie de minste. De productie van zonne- en windenergie heeft veertig tot vijftig keer meer ruimte nodig dan energie uit steenkool en negentig tot honderd keer meer dan uit gas.[115] [116] Het gaat hier om de ruimte bij de productie van energie in Nederland. Het ruimtebeslag door bijvoorbeeld de buitenlandse uranium- of kolenmijnen is hierin niet meegenomen. Daarover zijn onvoldoende betrouwbare gegevens beschikbaar.
Interessant is ook hoeveel elektriciteit met de beschikbare ruimte in Nederland kan worden geproduceerd en om welk ruimtebeslag het gaat. Dat staat in onderstaande tabel 3.5, overgenomen uit een studie van het onderzoeksbureau Squarewise van 7 februari 2019.[117] Volgens deze tabel is er in 2050 zo´n 16 keer zoveel wind- en 54 keer zoveel zonvermogen opgesteld in vergelijking met het jaar 2018. Als de windmolens gemiddeld een vermogen van 4 MW hebben, gaat het om 19.000 windmolens. Zo´n 54 keer zoveel zonnepanelen betekent 650 miljoen zonnepanelen in 2050. Zoals aangegeven in paragraaf 3.1 is 22 keer zoveel windenergie en 87 keer zoveel zonne-energie nodig. Die ruimte is in Nederland niet beschikbaar, luidt de conclusie.
Tabel 3.5
Maximaal mogelijk op te stellen vermogen zonne- en windenergie in 2050
Bron: https://www.squarewise.com/wp-content/uploads/2019/02/Het-potentieel-van-groene-waterstof-voor-de-gebouwde-omgeving_.pdf, 7 februari 2019. Noot: 1 GW is 1000 Megawatt (MW).
3.3 Watergebruik elektriciteitsopwekking
Elektriciteitscentrales gebruiken water voor de koeling. Kolencentrales zijn daarbij koploper, gevolgd door kernenergie en aardgas. Dat blijkt uit het rapport “Burning Our Rivers: The Water Footprint of Electricity”.[118]
Het rapport van het River Network gaat in op de situatie in de Verenigde Staten aan de hand van een gedetailleerde studie van 633 centrales die daar in bedrijf zijn. In Nederland kan de situatie anders zijn, maar we gaan ervan uit dat de uitkomsten van het rapport in grote lijnen ook voor Nederland gelden. Als dat niet zo is horen we dat graag.
In het rapport is naast het watergebruik van de gangbare centrales ook dat van zonne- en windenergie bestudeerd. Daarbij is niet alleen rekening gehouden met het water dat centrales gebruiken voor de koeling. Ook is onderzocht hoeveel water gebruikt wordt bij het maken van de centrales en de productie van de brandstof. Deze meer indirecte manieren van het gebruik van water betekenen bijna altijd dat het water vervuild wordt. Het directe en indirecte gebruik van water geeft een water-voetafdruk van de verschillende vormen van elektriciteitsopwekking.
Voor één kilowattuur (kWh) uit een kolencentrale is 64 liter water nodig. Bij een kerncentrale gaat het om 58 liter en bij een gascentrale om 25 liter per kWh. Dit koelwater warmt de rivier of de zee op waar de centrale aan ligt. Het gaat hier om het directe en indirecte watergebruik.
Bij zon- en windstroom gaat het om veel minder water: bij stroom uit zonnepanelen is het 1 liter water per kWh en bij windenergie 0,2 liter per kWh. Het betreft hier watergebruik bij het maken van de installaties.
Waarom koelwater nodig is
Een centrale heeft koelwater nodig. Neem als voorbeeld de kerncentrale Borssele.[119] Een zeer vereenvoudigde weergave. Bij de splijting van uranium komt warmte vrij. Die warmte wordt afgegeven aan water. Dat geeft stoom die door een turbine wordt geblazen. De turbine-as is met de as van een generator verbonden. In de generator ontstaat door het ronddraaien van een rotor elektriciteit. De stoom die door de turbine is gegaan moet weer tot water worden gekoeld, gecondenseerd. Dat gebeurt in de condensor. Het water wordt vervolgens weer in stoom omgezet. Het koelen van de stoom tot water in de condensor gebeurt met koelwater. De benodigde hoeveelheid koelwater is 63.000 kubieke meter per uur en komt uit de Westerschelde.
3.4 Opslag energie noodzakelijk
We krijgen in Nederland van de zon gemiddeld per jaar 35 keer zoveel energie als we nodig hebben voor verwarming, industrie, auto’s en de opwekking van elektriciteit.[120] Door de zon wordt de lucht warmer. Verwarmde lucht komt in beweging en stijgt op. De lucht beweegt: door de zon waait de wind. De vraag is daarom niet zozeer of er genoeg duurzame energie is, maar of er voldoende ruimte is voor zonnepanelen en windmolens. Nog belangrijker: wat doen we als de zon niet schijnt en de wind niet waait? Zitten we dan in het donker? Hoe voldoen we dan aan de energievraag?
Het antwoord is soms dat Nederland juist voor de leveringszekerheid gascentrales in bedrijf moet blijven houden.[121] Anderen stellen daarentegen dat kerncentrales nodig zijn op uranium of pleiten voor nog niet bestaande reactoren op thorium of voor kernfusiereactoren.[122] Weer anderen vinden kernenergie geen goed plan.[123] Ook lezen we regelmatig dat waterstof een groot deel van de energieproblemen kan oplossen. Maar de toepassingen van waterstof zijn zeer duur en per definitie inefficiënt, waardoor andere technieken maatschappelijk gezien vaak een beter alternatief vormen.[124] Een voorbeeld. De omzetting van elektriciteit naar waterstof gaat met een rendement van zo´n 75%, de omzetting van waterstof terug naar elektriciteit met zo´n 55%. Zo verlies je onderweg 60% van de origineel opgewekte stroom.[125]
Als we van het gas af willen en ook geen kerncentrales willen hebben, wordt opslag van zonne- en windenergie noodzakelijk. Op momenten dat er meer zonne- en windenergie wordt geproduceerd dan nodig is, moet de overtollige energie worden opgeslagen voor gebruik op een later tijdstip. Dat kan via accu’s of via het maken van synthetisch gas of waterstof, maar alle drie worden nog niet heel grootschalig toegepast.[126] [127]
Het grote belang van opslagsystemen komt nadrukkelijk aan bod in het rapport “Infrastructure Outlook 2050” dat de landelijke netbeheerders TenneT (elektriciteit) en Gasunie (gas) op 15 fevruari 2019 hebben gepubliceerd. Daarin lezen we: “De mogelijkheden voor de opslag van elektriciteit nemen tot 2050 verder toe. Alleen gasopslag is vanwege de veel grotere volumes een oplossing voor seizoensgebonden opslag. Hiermee kunnen langere perioden van koude (hoge vraag) en weinig elektriciteitsproductie door zon en weinig wind – worden opgelost. Waterstof kan een belangrijke rol gaan spelen in het toekomstige energiesysteem. Veel waterstof wordt dan gemaakt uit (overschotten) van zon- en windenergie, ook wel power-to-gas (P2G) genoemd.” En: “Dat het koppelen van het netwerk van TenneT met dat van Gasunie de flexibiliteit zal geven die het energiesysteem nodig heeft. Dat houdt het systeem bovendien betrouwbaar en betaalbaar.”[128]
Daarnaast behoort een aangelegd hoger gelegen meertje tot de mogelijkheden, zoals in België gebeurt. Overtollige stroom drijft pompen aan die water van laag naar hoog pompen. Valt de wind stil, dan laat je het water weer naar beneden stromen langs turbines en generatoren die elektriciteit maken. Ook is een ondergrondse waterkrachtcentrale in Limburg technisch mogelijk, maar dat is nu niet meer dan een plan.[129] [130]
De opslagsystemen in accu’s zijn in opkomst. Op 6 april 2017 deelden Eneco en Mitsubishi Corporation (MC) mee in Duitsland te starten met de bouw van Europa’s grootste batterij, onder de naam EnspireME. De batterij is een lithium-ion-systeem met een opslagcapaciteit vergelijkbaar met het gemiddelde energieverbruik van meer dan 5.300 Duitse huishoudens op 1 dag.[131] De Technische Universiteit Delft heeft vanaf april 2017 een nieuw laboratorium voor onderzoek naar en het testen van huidige en toekomstige batterijen en de daaraan gerelateerde elektrochemische apparaten.[132]
Het Deutsche Zentrum für Luft- und Raumfahrt (DLR), de Universität Stuttgart en het Karlsruher Institut für Technologie (KIT) bouwen gezamenlijk een onderzoeksfabriek voor grootschalige energieopslag die vrijwel geen verlies kent en bovendien goedkoop is. Het gaat om zogeheten Carnot-batterijen waarbij elektriciteit wordt omgezet in warmte, de warmte wordt opgeslagen en daarna weer omgezet in warmte en elektriciteit. De bouwplannen zijn op 9 oktober 2018 ondertekend.[133] Eveneens in Duitsland is begin 2019 het project “E-Magic” begonnen (de afkorting voor European Magnesium Interactive Battery Community). Het gaat om een batterij op basis van magnesium, ook omdat de voorraad magnesium 3000 keer zo groot is als de voorraad lithium en een magnesium-batterij gemakkelijker te hergebruiken is.[134]
De branchevereniging FME (de ondernemersorganisatie voor de technologische industrie) heeft op 11 oktober 2017 een zogeheten visiedocument grootschalige energieopslag uitgebracht met een uitgebreid overzicht van de verschillende opslagmogelijkheden. Hieruit een citaat: “Ook in Nederland kan het in de toekomst voorkomen dat er meer duurzame energie wordt opgewekt dan er kan worden verbruikt. In de zomer ontstaat zelfs een structureel overschot aan duurzame energie. Dat brengt het risico met zich mee dat duurzame bronnen afgekoppeld moeten worden. Meer flexibiliteit, door bijvoorbeeld energieopslag, is nodig om te voorkomen dat deze schone en duurzame energie verloren gaat. Hoe groot deze toekomstige behoefte aan seizoensopslag is en wanneer de noodzaak hiervoor urgent wordt, hangt sterk af van de ontwikkeling van het aandeel duurzame energie.”[135] FME rekent ons voor dat het kan gaan om 50 miljard kWh, dat is 42% van het huidige elektriciteitsgebruik.
FME baseert zich op een studie die NLingenieurs, de Nederlandse branchevereniging van advies-, management- en ingenieursbureaus, op 1 oktober 2015 heeft uitgebracht. Daarin staat: “De lange termijn (2050) duurzaamheidsdoelstellingen van de EU en Nederland zullen leiden tot een massieve elektrificatie van de energievoorziening uit duurzame bronnen, hetgeen zal leiden tot de noodzaak van grootschalige (dag/nacht- en seizoens)opslag. (…) De nu beschikbare duurzame opslagtechnieken zijn nog niet geschikt voor dergelijke grootschalige toepassing. Batterijtechnologie kan een belangrijke bijdrage leveren, maar heeft qua performance en kostenefficiency nog een belangrijke weg te gaan.”[136]
Sindsdien heft de ontwikkeling niet stilgestaan. Integendeel, er zijn steeds meer geavanceerde opslagsystemen die ook op de markt gekocht kunnen worden. Het Duitse blad pv magazine heeft naar aanleiding van de beurs Energy Storage Europe in Düsseldorf in februari 2019 de 21 meest belovende opslagsystemen beschreven.[137] We moeten immers die weg opgaan om te voorkomen dat we over een jaar of twintig in het donker of in de kou komen te zitten. De Duitse industrie begrijpt dat blijkbaar heel goed.
3.5 Uitstoot broeikasgassen van de verschillende energiebronnen
Een energievoorziening op basis van fossiele brandstoffen is niet duurzaam vanwege de broeikasgassen die bij de verbranding van gas, olie en kolen vrijkomen. Broeikasgassen geven een ongewenste klimaatverandering. Daarom zijn er plannen om het broeikasgas CO2 af te vangen en op te slaan. Maar zon en wind zijn beter voor het klimaat dan afvang en opslag van CO2. Een belangrijke reden daarvoor is dat niet meer dan 90% van de CO2 van een kolen- of gascentrale afgevangen kan worden. Dat staat in een studie van het Instituut voor Klimaatonderzoek in het Duitse Potsdam.[138]
Het is in dit verband van belang onderscheid te maken tussen de directe en de indirecte uitstoot van broeikasgassen. Onder de directe uitstoot verstaan we de gassen die vrijkomen bij de verbranding zelf. Bij de indirecte uitstoot gaat het om de fossiele energie die nodig is voor de bouw van een centrale of een windmolen, voor het transport etc. [139] [140] [141]
Neem als voorbeeld kernenergie. Bij de verbranding van uranium komt geen CO2 vrij. Daarom wordt kernenergie soms CO2-vrij genoemd en zou kernenergie dus een rol moeten krijgen bij de vermindering van het broeikaseffect. Deze redenering treffen we bijvoorbeeld aan in het op 8 oktober 2018 verschenen klimaatrapport van de Verenigde Naties, het zogeheten IPCC-rapport.[142]
Kernenergie is echter niet CO2-vrij. Dit broeikasgas komt vrij bij de winning en bewerking van uraniumerts, bij de bouw van de kerncentrale, het transport van kernbrandstof, de afbraak van de centrale, enzovoort. Bij al deze werkzaamheden zijn machines nodig die benzine of diesel gebruiken en zo CO2-uitstoot veroorzaken. Dit heet de indirecte CO2-uitstoot.
In het IPCC-rapport van 2014 is uitgebreid aandacht gegeven aan deze indirecte uitstoot. Er wordt een uitstoot van CO2 van 4-110 gram CO2 per kilowattuur (kWh) genoemd, met als gemiddelde 12 gram CO2 per kWh.[143] [144] Het IPCC-rapport van 2018 gaar hier niet verder op in en neemt dit gemiddelde over.
Voor de onderbouwing werd verwezen naar studies van Lenzen en van Warner en Heath.[145] Lenzen concludeerde dat het gaat om gemiddeld 65 gram CO2 per kWh.[146] Warner en Heath noemden 12-110 gram CO2 per kWh.[147] Daar komt nog bij dat Warner en Heath wezen op de onvolledigheid van rapporten waar ze voor hun studie gebruik van maken.[148] Dat zou eerder wijzen op een hogere uitstoot van CO2. Waar het door de IPCC genoemde getal van 12 gram CO2 per kWh op is gebaseerd, wordt niet navolgbaar uiteengezet.
Nauwkeurig beargumenteerd zijn de volgende twee studies. In een rapport van de energie-analist Jan Willem Storm van Leeuwen dat op 24 oktober 2017 verschenen is, berekent hij 88-146 gram CO2 per kilowattuur (kWh).[149] Een op 9 november 2018 verschenen rapport van WISE noemt 66 gram CO2 per kilowattuur; dit in navolging van een analyse van Benjamin K. Sovacool over 103 rapporten betreffende de indirecte CO2-emissies van kerncentrales.[150] [151] Zie de door mij zo zorgvuldig mogelijk samengestelde tabel 3.6.
Voor meer informatie over bijvoorbeeld de eindigheid van de hoeveelheid uraniumerts, het onoplosbare probleem van het kernafval, de kosten van kernenergie etc. verwijzen we naar het artikel “Kernenergie, kernafval en energie in Nederland en wereldwijd: een overzicht.”[152]
Soms wordt CO2-vrij gelijk gesteld aan schoon. Maar stel dat het zou lukken om alle CO2 van bijvoorbeeld de kolencentrale aan de Eemshaven af te vangen en op te slaan, dan is het de vraag of deze centrale schoon genoemd mag worden. Deze kolencentrale van RWE/ Essent stoot jaarlijks naar schatting zo’n 570 kilogram aan zware metalen uit, waaronder 95 kilo kwik.[153] Is dat schoon?
Tabel 3.6
Totale (directe en indirecte) CO2-uitstoot in gram per kilowattuur[154] [155] [156] [157] [158] [159]
| Brandstof | Uitstoot |
| Aardgas | 490 |
| Aardgas met afvang CO2 | 78 |
| Olie | 740 |
| Steenkool | 820 |
| Steenkool met afvang CO2 | 110 |
| Uranium | 65-110 |
| Zon | 48 |
| Wind | 10-12 |
De reis van het uranium voor Borssele
Het uranium voor de kerncentrale in Borssele wordt in mijnen in Kazachstan gedolven. Ter plekke wordt in een chemische fabriek het bruikbare deel uranium geëxtraheerd. Vanaf daar gaat het per vrachtwagen naar de haven vanwaar het per schip naar Engeland wordt vervoerd om daar per vrachtwagen naar een fabriek te worden gebracht waar het ‘verhext‘ wordt (gasvormig gemaakt). Per vrachtwagen, per schip en vervolgens weer per vrachtwagen gaat het product naar de verrijkingsfabriek van Urenco in Almelo waar het verrijkt wordt. Dan gaat het per vrachtwagen naar de splijtstofstavenfabriek in Duitsland of Frankrijk, vanwaar de splijtstofstaven dan eindelijk per vrachtwagen of trein naar de kerncentrale in Borssele in Zeeland gaan. Als de splijtstofstaven uitgewerkt zijn gaan ze per trein of vrachtwagen naar een opwerkingsfabriek in Frankrijk. Het kernafval, hoog-, middel- en laagradioactief, wordt zowel in Frankrijk als in Nederland ‘tijdelijk’ opgeslagen in bunkers. Uiteindelijk zal al het afval dus ook nog vervoerd moeten worden naar een definitieve bergplaats.[160]
Maar ook zonnepanelen moeten vervoerd worden, soms over grote afstanden, zoals staat in figuur 3.2; dat transport kost ook energie.
Figuur 3.2
Herkomst Nederlandse zonnepanelen in 2018
Bron: http://www.solarsolutions.nl/solar-trendrapport/, Nationaal Solar Trendrapport 2019.
3.6 Milieugevolgen productie en consumptie: de verborgen impact
Naast het energiegebruik zijn ook de gevolgen voor het milieu van belang, zoals Babette Porcelijn heeft beschreven in haar recente boek “De Verborgen Impact”. Dit boek geeft inzicht in onze impact op de planeet, die groter is dan we denken.[161] De Top 10 van de milieubelasting door de gemiddelde Nederlandse consument staat in figuur 3.3 en 3.4.
Deze milieubelasting kost overigens geld. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) berekende in een op 17 november 2017 verschenen rapport dat de jaarlijkse milieuschade als gevolg van productie in Nederland naar schatting zo’n 7 miljard euro bedraagt.[162]
Figuur 3.3
Top 10 milieubelasting gemiddelde NL-consument in milieupunten (Pt)
Bron: CE Delft 2015 voor boek “De Verborgen impact” Babette Porcelijn
Toelichting bij figuur 3.3
Opvallend is dat de aanschaf van spullen en de consumptie van vlees duidelijk een hogere milieu-impact hebben dan de andere categorieën. Belangrijk is om te beseffen dat deze top 10 gebaseerd is op het gemiddelde consumptiepatroon. Een individuele consument kan behoorlijk afwijken van dit gemiddelde.
De categorie Vliegen staat nu op de zesde plaats. Dat is gebaseerd op een gemiddelde vliegafstand van 4.200 kilometer per jaar. Dat is bijvoorbeeld een retourtje van Schiphol naar Porto of Sicilië. Als een consument een twee keer zo lange vlucht maakt, is de milieubelasting meteen twee keer zo hoog. Met een vliegreis naar Nieuw-Zeeland en terug staat de categorie Vliegen op de tweede plaats met een milieubelasting die bijna gelijk is aan die van spullen.[163] De categorie Vlees staat op de tweede plaats. Voor vegetariërs geldt uiteraard dat de bijdrage van deze categorie nihil is en dat de categorieën Ander eten & drinken en Zuivel & Eieren iets zullen stijgen.[164]
Figuur 3.4
Top 10 milieubelasting gemiddelde NL-consument, mooiere versie
[1] http://www.energiefeiten.nl/#Energie, in dit deel een veel gebruikte bron.
[2] https://www.lowtechmagazine.be/2019/03/verwarm-je-huis-met-windenergie-de-warmtemolen.html, 3 maart 2019.
[3] https://nl.wikipedia.org/wiki/Calorie; https://nl.wikipedia.org/wiki/Joule; https://nl.wikipedia.org/wiki/Kilowattuur.
[4] https://www.voedingscentrum.nl/nl/mijn-gewicht/overgewicht/spelregel-2-minder-eten-om-af-te-vallen.aspx.
[5] https://www.ad.nl/wielrennen/een-kijkje-in-de-machinekamer-van-dumoulin-de-data-achter-de-podiumplaatsen~acf408ab/, 22 september 2018.
[6] https://www.energieconsultant.nl/energiemarkt/technische-informatie-energie/tabel-overzicht-verbrandingswarmte-brandstoffen/.
[7]https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/16/energieverbruik-gedaald-in-2018, 17 april 2019.
[8] Voor dit deel is gebruik gemaakt van verschillende bronnen waaronder https://www.gaslicht.com/nieuws/wat-doet-u-met-een-kwh-stroom-en-een-m3-gas; https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/snel-besparen/grip-op-je-energierekening/grote-energieslurpers/ met ook andere pagina´s van deze organisatie.
[9] Voor dit deel is gebruik gemaakt van verschillende bronnen waaronder Milieu Centraal en http://www.otb.tudelft.nl/fileadmin/Faculteit/Onderzoeksinstituut_OTB/Onderzoek/Onderzoek_en_advies/Onderzoeksthema_s/Nederlands/Duurzame_woningkwaliteit/Duurzaam_en_gezond_wonen/De_onderzoeken_binnen_de_groep_Duurzaam_en_Gezond_wonen/Energie_en_comfort/doc/4_stap1_EH29mrt10.pdf ; https://www.hier.nu/themas/huishoudelijke-apparaten/wist-je-dat-deze-4-apparaten-zoveel-stroom-verbruiken, 11 november 2017.
https://www.hier.nu/themas/huishoudelijke-apparaten/deze-apparaten-veroorzaken-twee-derde-van-je-stroomrekening, 21 oktober 2017.
[10] https://www.cbs.nl/nl-nl/artikelen/nieuws/2019/07/energierekening-334-euro-hoger/gemiddeld-jaarverbruik, 16 februari 2019.
[11] https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/snel-besparen/grip-op-je-energierekening/gemiddeld-energieverbruik/; https://www.gaslicht.com/energiebesparing/energieverbruik;
[12] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/07/energierekening-334-euro-hoger, 16 februari 2019.
[13] https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/snel-besparen/grip-op-je-energierekening/gemiddeld-energieverbruik/.
[14] https://www.ce.nl/publicatie/trends_ict_en_energie_2013-2030/1736, februari 2016.
[15] http://www.digitalgateway.eu/sodd2018.html, 12 juni 2018.
[16] http://aardgas-in-nederland.nl/nederland-aardgasland/aardgas-in-de-nederlandse-energievoorziening/.
[17] http://www.energieinnederland.nl/2016/energieverbruik/huishoudens.
[18] http://www.energiepodium.nl/opinie/item/mik-bij-jacht-op-co2-megatonnen-ook-op-petajoules, met toestemming van de auteur Martien Visser overgenomen en redactioneel iets aangepast.
[19] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/16/energieverbruik-verandert-nauwelijks-in-2017, 19 april 2018.
[20] https://www.ebn.nl/publicatie/focus-2018-energie-in-beweging/, 19 juni 2018.
[21] Onzichtbaar goud; de betekenis van 50 jaar aardgas voor Nederland, Castel International Publishers, Groningen/Zwolle, 2009, pp 9-16.
[22] http://www.energiegids.nl/nieuws-details.tiles?doc=/content/energie/nieuws/2010/09/09/MI-CvL.xml, 9 september 2010.
[23] http://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/date/2010/07/01/emissies-van-broeikasgassen-methaan-en-lachgas-onderschat/, 1 juli 2010.
[24] http://www.zdf.de/ZDFmediathek/kanaluebersicht/aktuellste/228#/beitrag/video/1109928/ZDF-heute-journal-vom-09-August-2010.
[25] http://nos.nl/dossier/98683-klimaat-en-energie, 9 augustus 2010.
[26] “Nederland warmt op en zal in de toekomst vaker te maken krijgen met extreme weersomstandigheden. Meer droogte, hitte en wateroverlast zullen er onvermijdelijk toe leiden dat bepaalde populaties achteruit gaan of zelfs uit Nederland verdwijnen. Het veranderende klimaat is op termijn ongeschikt voor 15 procent van alle hier voorkomende dier- en plantensoorten.”, Planbureau voor de Leefomgeving , 20 augustus 2010.
[27] http://www.changemagazine.nl/klimaatkennis/onderzoek/weersextremen_gevolg_van_klimaatverandering, 31 augustus 2010.
[28] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/37/co2-uitstoot-in-2017-gelijk-aan-die-in-1990, 10 september 2018.
[29] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/19/uitstoot-broeikasgassen-licht-gedaald, 9 mei 2019.
[30] http://www.energiepodium.nl/opinie/item/rechtelijke-uitspraak-urgenda-is-onterecht-en-dient-ook-het-klimaat-niet, 17 oktober 2018.
[31] https://twitter.com/BM_Visser, 8 mei 2019.
[32] http://www.co2ntramine.nl/afvang-en-opslag-co2-noord-nederland-west-nederland-en-noordzee-overzicht/, 13 november 2017.
[33] http://www.technischweekblad.nl/rubrieken/energieserie/kunnen-we-overschakelen-op-duurzame-energie.130162.lynkx, 24 mei2011; http://www.knmi.nl/klimatologie/achtergrondinformatie/Zonnestraling_in_Nederland.pdf;
[34] https://www.oeko.de/fileadmin/oekodoc/Stromsystem-II-Regionalisierung-der-erneuerbaren-Stromerzeugung.pdf, 16 oktober 2018.
[35] http://www.co2ntramine.nl/wp-content/uploads/2010/11/Basiskennis-opslag-CO2-Herman-Damveld.pdf, hier noemt CBS 27%.
[36] http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=37281&D1=19-21&D2=0-1,4,7-12&D3=53,58,63,68,73,78,83,88,93,98,103,108,113,118,123,128,133,138,143,148,l&HD=160928-1429&HDR=G1&STB=T,G2, juli 2016.
[37] http://statline.cbs.nl/Statweb/publication/?VW=T&DM=SLNL&PA=37281&D1=15-16&D2=0&D3=53,58,63,68,73,78,83,88,93,98,103,108,113,118,123,128,133,138,143,148,l&HD=160928-1440&HDR=G1,T&STB=G2.
[38] http://www.energiefeiten.nl/#Eenheden en omrekenfactoren voor energie.
[39] CBS, e-mail aan Herman Damveld, wo 8-3-2017 15:09.
[40] https://www.essent.nl/content/overessent/actueel/archief/2012/essent_opent_grootste_en_duurzaamste_gas-centrale_van_nederland.html#, 26 juni 2012; https://www.nuon.com/activiteiten/productie/gas/gasgestookte-centrales/.
[41] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/22/aandeel-hernieuwbare-energie-5-9-procent-in-2016, 30 mei 2017.
[42] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/aandeel-hernieuwbare-energie-naar-6-6-procent, 30 mei 2018.
[43] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/22/aandeel-hernieuwbare-energie-5-9-procent-in-2016, 30 mei 2017.
[44] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/aandeel-hernieuwbare-energie-naar-6-6-procent, 30 mei 2018 .
[45] https://www.duurzaamnieuws.nl/recordaantal-zonnepanelen-in-nederland/, 16 januari 2018.
[46] http://www.solarsolutions.nl/nieuws-2018/de-pers-record-aantal-zonnepanelen-geinstalleerd-2017/, januari 2018.
[47] https://www.duurzaamnieuws.nl/recordaantal-zonnepanelen-in-nederland/, 16 januari 2018.
[48] http://www.solarsolutions.nl/nieuws-2018/de-pers-record-aantal-zonnepanelen-geinstalleerd-2017/, januari 2018.
[49] http://www.solarsolutions.nl/solar-trendrapport/, Nationaal Solar Trendrapport 2019.
[50] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/09/vooral-meer-groene-stroom-uit-zon, 1 maart 2019.
[51] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/aandeel-hernieuwbare-energie-naar-6-6-procent, 30 mei 2018.+
[52] https://windstats.nl/statistieken/; e-mail Steven Velthuijsen van windstats aan Herman Damveld van 21 januari 2019 om 10.23 uur.
[53] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/16/energieverbruik-verandert-nauwelijks-in-2017, 19 april 2018.
[54] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/39/meer-hoge-en-efficiente-windmolens-op-land, 28 september 2016.
[55] https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2017D16032&did=2017D16032, 6 juni 2017.
[57] http://themasites.pbl.nl/balansvandeleefomgeving/wp-content/uploads/pbl-2018-balans-van-de-leefomgeving-2018-3160.pdf, p.208/9, 6 september 2018.
[58] https://milieudefensie.nl/publicaties/factsheets/12-in-2020-0-in-2030-we-kunnen-zonder-gas/view, 13 mei 2016.
[59] https://milieudefensie.nl/actueel/actieplan-duurzame-verwarming-inwerkdossier.pdf, 13 mei 2016.
[60] https://www.rvo.nl/sites/default/files/2018/08/Ov_COT%20Verkennende%20scenarioanalyse%20gaswinning%20onder%20leveringszekerheid.pdf, 12 augustus 2018.
[61] https://www.gasunie.nl/nieuws/technische-briefing-gts-voor-tweede-kamer-commissie, 17 januari 2018.
[62] https://www.gasunie.nl/nieuws/technische-briefing-gts-voor-tweede-kamer-commissie, 17 januari 2018.
[63] https://jaarverslag2018.gasterra.nl/gasterra/onze-omgeving, 15 februari 2019.
[64] https://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/ecn-presenteert-rapport-hoe-beperken-we-de-nederlandse-gasvraag/.
[65] https://milieudefensie.nl/publicaties/rapporten/verkenning-haalbaarheid-en-consequenties-verlaging-gasproductie-30-miljard-m3, 4 februari 2015.
[66] http://statline.cbs.nl/statweb/publication/?vw=t&dm=slnl&pa=71486ned&d1=0-2,23-26&d2=0&d3=0,5-16&d4=(l-1)-l&hd=090402-0910&hdr=t,g3&stb=g1,g2.
[67] https://toekomstbestendig-in-groningen.nl/met-welke-installaties-wordt-de-woning-energieneutraal/, 3 oktober 2018.
[68] https://www.bgdd.nl/portfolio/zorgeloos-wonen-in-de-zon-groningen/2.
[69] http://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid__2015-2031_.pdf, 12 oktober 2016.
[70] Email Jeroen Brouwers, Manager Media Relations van Tennet aan Herman Damveld, ma 6-3-2017 15:13; hierbij is al rekening gehouden met het stilleggen van kolencentrales per 1 juli 2017; naar verwachting sluit dit jaar nog 900 MW aan gascentrales, terwijl er ook windparken in bedrijf komen.
[71]https://www.tennet.eu/fileadmin/user_upload/Company/Publications/Technical_Publications/Dutch/Rapport_Monitoring_Leveringszekerheid_2017_web.pdf, december 2017.
[72] http://www.fluxenergie.nl/heel-meer-zonne-en-windenergie-nodig-dan-gepland/ 26 september 2016.
[73] www.ce.nl/?go=home.downloadPub&id=502&file=06_3113_45.pdf.
[74] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/26/elektriciteitsproductie-uit-steenkool-opnieuw-hoger, 28 juni 2016.
[75] http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/industrie-energie/publicaties/artikelen/archief/2015/elektriciteitsverbruik-16-keer-hoger-dan-in-1950.htm, 9 februari 2015.
[76] https://longreads.cbs.nl/trends17/economie/cijfers/energie/,
[77] http://statline.cbs.nl/Statweb/.
[78] http://statline.cbs.nl/Statweb/.
[79] https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/rapporten/2016/10/14/nationale-energieverkenning-2016, 14 oktober 2016.
[80] http://www.urgenda.nl/visie/rapport-2030/.
[81] http://www.pbl.nl/publicaties/nationale-energieverkenning-2017, 19 oktober 2017
http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2017-nationale-energieverkenning-2017_2625.PDF, 19 oktober 2017.
[82] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/16/energieverbruik-verandert-nauwelijks-in-2017, 19 april 2018.
[83] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/16/energieverbruik-gedaald-in-2018, 17 april 2019.
[84] Algemene Energieraad, “Klein vademecum voor de energie 1982”,
[85] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/16/energieverbruik-gedaald-in-2018, 17 april 2019.
[86] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2019/16/energieverbruik-gedaald-in-2018, 17 april 2019.
[87] http://www.kernenergieinnederland.nl/node/701
[88] http://epz.nl/kernenergie.
[89] http://kernenergieinnederland.nl/node/745.
[90] http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19720330-nota.pdf, 30 maart 1972.
[91]. Tweede Kamer, zitting 1974-1975, 13122, nr. 2, p 130.
[92] http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19740926-nota.pdf
[93] http://www.kernenergieinnederland.nl/files/19970326-gkn.pdf, 26 maart 1997.
[94] http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/vergunningen/2012/10/24/inspraak-verlenging-bedrijfsduur-kerncentrale-borssele.html, 20 maart 2013.
[95] https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/01/25/kamerbrief-met-antwoorden-op-vragen-over-rol-kernenergie-in-relatie-tot-opwarming-aarde, 25 januari 2019.
[96] http://www.urgenda.nl/themas/klimaat-en-energie/klimaatzaak/.
[97] https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Gerechtshoven/Gerechtshof-Den-Haag/Nieuws/Paginas/Staat-moet-uitstoot-broeikasgassen-op-korte-termijn-verder-terugdringen.aspx, 9 oktober 2018.
[98] http://www.urgenda.nl/visie/actieplan-2050/.
[99] http://www.urgenda.nl/documents/rapport-nederland-100procent-duurzaam2030.pdf.
[100] https://beta-pro.energytransitionmodel.com/scenarios/155680.
[101] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/22/aandeel-hernieuwbare-energie-naar-6-6-procent, 30 mei 2018.+
[102] http://www.nvde.nl/nvdeblogs/factcheck-aantal-windmolens/, 19 april 2018.
[103] https://www.trouw.nl/samenleving/emoties-lopen-hoog-op-in-drenthe-wij-zijn-bezorgde-burgers-geen-terroristen-~a2c679ec/, 15 september 2018.
[104] http://www.solarsolutions.nl/solar-trendrapport/, Nationaal Solar Trendrapport 2019.
[105] http://statline.cbs.nl/Statweb/.
[106] https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/rapporten/2016/10/14/nationale-energieverkenning-2016, 14 oktober 2016.
[107] http://www.urgenda.nl/visie/rapport-2030/.
[108] http://www.pbl.nl/publicaties/nationale-energieverkenning-2017, 19 oktober 2017
http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2017-nationale-energieverkenning-2017_2625.PDF, 19 oktober 2017.
[109] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/16/energieverbruik-verandert-nauwelijks-in-2017, 19 april 2018.
[110] Algemene Energieraad, “Klein vademecum voor de energie 1982”,
[111] https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/83140NED/table?ts=1538899484905, 2 juli 2018
[112] https://www.rijksoverheid.nl/ministeries/ministerie-van-economische-zaken/documenten/rapporten/2016/10/14/nationale-energieverkenning-2016, 14 oktober 2016.
[113] https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2017/17/minder-winning-meer-verbruik-aardgas-in-2016, 28 april 2017.
[114] http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2017-nationale-energieverkenning-2017_2625.PDF, 19 oktober 2017.
[115] https://www.fluxenergie.nl/duurzame-energieproductie-kost-veel-meer-ruimte-dan-met-fossiele-brandstoffen/?utm_source=newsletter&utm_medium=email&utm_campaign=Nieuwsbrief%20week%202018-35, 28 augustus 2018.
[116] https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0301421518305512?via%3Dihub.
[117] https://www.squarewise.com/wp-content/uploads/2019/02/Het-potentieel-van-groene-waterstof-voor-de-gebouwde-omgeving_.pdf, 7 februari 2019.
[118] “Burning Our Rivers: The Water Footprint of Electricity” geschreven door Wendy Wilson, Travis Leipzig & Bevan Griffiths-Sattenspiel en uitgegeven door River Network; https://www.rivernetwork.org/resource/burning-our-rivers, april 2012.
78 C. Andriesse,”Kernenergie in beweging”, Amsterdam, 1982, hoofdstuk 4.
[120] http://www.technischweekblad.nl/rubrieken/energieserie/kunnen-we-overschakelen-op-duurzame-energie.130162.lynkx, 24 mei 2011; http://www.knmi.nl/klimatologie/achtergrondinformatie/Zonnestraling_in_Nederland.pdf;
[121] https://www.technischweekblad.nl/opinie-analyse/gas-back-up-voor-groene-energie/item10207, 7 april 2017.
[122] https://www.technischweekblad.nl/opinie-analyse/de-mythe-van-windenergie/item10059.
[123] https://docs.google.com/document/d/1HaaTIWG27VL9NTj9eonzrxej-TXMIJSumJHHx3CnnKk/edit.
[124] https://energeia.nl/energeia-artikel/40072023/waterstof-wordt-maar-zelden-juist-op-waarde-geschat, 6 september 2018.
[125] http://www.wattisduurzaam.nl/15443/energie-beleid/tien-peperdure-misverstanden-over-wondermiddel-waterstof/, 22 augustus 2018.
[126] http://www.infosperber.ch/Artikel/Umwelt/Energiesparen-trotz-Strom-Uberangebot 7 februari 2017.
[127] https://www.cobouw.nl/woningbouw/blog/2017/5/gas-geven-101248786, 23 mei 2017.
[128] https://www.gasunie.nl/nieuws/in-het-nieuwe-energiesysteem-moeten-het-stroom-en-gasnet-meer-gaa, 15 februari 2019.
[129] https://www.deingenieur.nl/artikel/energieopslag-met-water-kan-in-nederland, 21 september 2018; https://www.uu.nl/agenda/een-blauwe-batterij-voor-groene-energie, 20 september 2018.
De bodem onder Limburg is stevig genoeg om een ondergronds waterreservoir aan te leggen op 1,4 km diepte in een homogene laag hardsteen. Bovengronds wordt dan een klein meer (50 ha) aangelegd als tweede reservoir. Het plan is om het water te laten circuleren tussen die twee reservoirs. Is er energie nodig, dan laat je het water uit het bovengrondse meer via een generator naar de diepte lopen. Is er elektriciteit teveel (bijvoorbeeld als het ´s nachts hard waait), dan pomp je het weer omhoog, terug in het meertje. De bouw van deze energiebuffer kost 1,8 miljard euro en duurt 6 jaar. Een kostenbatenanalyse laat zien dat het plan ook financieel aantrekkelijk is
[130] https://www.engineersonline.nl/nieuws/id30473-ondergrondse-waterkrachtcentrale-noodzakelijk-voor-klimaatdoelen.html?utm_medium=email&utm_campaign=%E2%80%9COndergrondse, 8 oktober 2018.
[131] https://nieuws.enecogroep.nl/eneco-en-mitsubishi-corporation-bouwen-grootste-batterij-van-europa/, 6 april 2017.
[132] http://www.tudelft.nl/nl/actueel/laatste-nieuws/artikel/detail/werken-aan-volgende-generaties-batterijen-in-nieuw-batterijenlab/, 6 april 2017.
[133] https://www.pv-magazine.de/2018/10/09/nadine-forscher-suchen-den-perfekten-grossspeicher-fuer-die-energiewende/, 10 oktober 2018.
[134]https://www.pv-magazine.de/2019/01/04/e-magic-mit-magnesium-batterien-ins-post-lithium-zeitalter/, 4 januari 2018.
[135] https://www.fme.nl/nl/nieuws/energy-storage-nl-ontvouwt-10-puntenplan-grootschalige-energieopslag, 11 oktober 2017.
[136] http://www.nlingenieurs.nl/wp-content/uploads/2015/09/WHITE-PAPER-Naar-een-hoog-aandeel-van-duurzame-energie.pdf, 1 oktober 2015.
[137] http://16iwyl195vvfgoqu3136p2ly-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/2019/02/EnergyStorage-2019-01.pdf, 25 februari 2019.
[138] http://www.nature.com/articles/s41560-017-0032-9; https://www.pv-magazine.de/2017/12/11/indirekte-photovoltaik-emissionen-kein-hindernis-fuer-dekarbonisierung/, 12 december 2017.
[139] https://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_chapter7.pdf .
[140] https://en.wikipedia.org/wiki/Life-cycle_greenhouse-gas_emissions_of_energy_sources.
[141] https://www.ebn.nl/wp-content/uploads/2017/11/A-Louwen_thesis_Final_PDF.pdf, 2011.
[142] http://report.ipcc.ch/sr15/pdf/sr15_spm_final.pdf, 8 oktober 2018; volgens dit rapport zijn veel nieuwe kerncentrales nodig opdat in 2050 zo´n 2,5 keer zoveel elektriciteit uit kerncentrales komt als nu. Zie ook: http://www.world-nuclear-news.org/Articles/UN-report-shows-increased-need-for-nuclear, 8 oktober 2018.
[143] https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_annex-iii.pdf, Schlömer S., T. Bruckner, L. Fulton, E. Hertwich, A. McKinnon, D. Perczyk, J. Roy, R. Schaeffer, R. Sims, P. Smith, and R. Wiser,
2014: Annex III: Technology-specific cost and performance parameters. In: Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change. Contribution of Working Group III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
[144] Het gaat hier om de zogehten mediaan. Dat is het middelste getal als je de getallen op volgorde van klein naar groot zet (https://nl.wikipedia.org/wiki/Mediaan_(statistiek)). Waarom de mediaan gebruikt wordt en niet het rekenkundig gemiddelde, wordt niet uitgelegd.
[145] https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/2018/02/ipcc_wg3_ar5_annex-ii.pdf.
[146] http://energiasostenible.org/mm/file/GCT2008%20Doc_ML-LCE%26Emissions.pdf, 8 april 2008.
[147] https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/j.1530-9290.2012.00472.x , 17 april 2012.
[148] https://wisenederland.nl/sites/default/files/images/Kernenergie%20en%20CO2%20november%202018.pdf, 9 november 2018: De mijnbouwmethoden worden in meer dan de helft van de studies niet onderzocht.
Meer dan de helft van de studies besteden geen aandacht aan de kwaliteit van het uraniumerts; dit kan van grote invloed zijn op de CO2-uitstoot. Het herstellen van mijnen, dat een groot deel van de CO2-emissies kan veroorzaken, werd in geen enkele studie meegenomen. De ontmanteling van kerncentrales werd onvolledig meegenomen. De rekenmethodes werden meestal niet gedetailleerd genoeg omschreven.
[149] http://www.dont-nuke-the-climate.org/ Jan Willem Storm van Leeuwen, Climate change and nuclear power. An analysis of nuclear greenhouse gas emissions. Commissioned by the World Information Service on Energy (WISE) Amsterdam 24 oktober 2017.
[150] https://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/Kernenergie%20en%20CO2%20november%202018.pdf, 9 november 2018.
[151] Benjamin K. Sovacool: http://www.nirs.org/climate/background/sovacool_nuclear_ghg.pdf.
[152] http://houdgroningenovereind.nl/KernOverzicht.html, 25 november 2018.
[153] http://www.co2ntramine.nl/nieuws/kolencentrales/, 21 juli 2014.
[154] https://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg3/ipcc_wg3_ar5_annex-iii.pdf.
[155] http://www.nature.com/articles/s41560-017-0032-9; https://www.pv-magazine.de/2017/12/11/indirekte-photovoltaik-emissionen-kein-hindernis-fuer-dekarbonisierung/, 12 december 2017.
[156] http://www.dont-nuke-the-climate.org/ Jan Willem Storm van Leeuwen, Climate change and nuclear power. An analysis of nuclear greenhouse gas emissions. Commissioned by the World Information Service on Energy (WISE) Amsterdam 24 oktober 2017.
[157] https://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/Kernenergie%20en%20CO2%20november%202018.pdf, 9 november 2018.
[158] http://energiasostenible.org/mm/file/GCT2008%20Doc_ML-LCE%26Emissions.pdf, 8 april 2008.
[159] https://jaspervis.wordpress.com/2019/03/03/hoeveel-co2-kost-al-dat-staal-van-een-windmolen-eigenlijk-2019-update/, 3 maart 2019.
[160] https://www.wisenederland.nl/sites/default/files/images/WISE_klimaat-energie-rapport_A4%20definitief_0.pdf, 9 november 2018.
[161] http://www.babetteporcelijn.com/project/de-verborgen-impact, oktober 2017.
[162] http://www.pbl.nl/publicaties/fiscale-vergroening-belastingverschuiving-van-arbeid-naar-grondstoffen-materialen-en-afval, 17 november 2017
http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/pbl-2017-fiscale-vergroening-deel-4-circulaire-economie-2853.pdf, 17 november 2017.
[163] https://www.eerlijkovervliegen.nl/feiten/klimaatimpact-luchtvaart/.
[164] http://www.thinkbigactnow.nl/wp-content/downloads/CE_Delft_Top_10_milieubelasting.pdf, april 2016.
Aanvulling op het hoofdstuk over de energie van de zon: Uit een scenario van het Duitse Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium DLR uit 2007 blijkt bijvoorbeeld dat als je ongeveer 0,6 procent van de 35 miljoen vierkante kilometer aan woestijnen ter wereld vol zet met Concentrated Solar Panels (CSP), ofwel spiegelcentrales, je voldoende elektriciteit kan genereren om aan de mondiale vraag aan stroom te voldoen! Zoeken op internet met de zoekterm ‘desert energy’ levert overigens ook diverse studies op rond het grootschalig gebruik van PV-zonnepanelen in de woestijn.
Ik ben niets tegen gekomen over gasabsorptie warmte pompen om energie te sparen voor particulieren. Met zo’n installatie kan het rendement van CV’s oplopen naar 160 %, terwijl de warmwater voorziening en de radiatoren gewoon gebruikt kunnen worden en het is seizoen onafhankelijk.
Bij het streven naar 0 op de meter, wordt deze energiebesparing over het hoofd gezien.
Allerlei subsidies om energie te besparen leveren veel minder op!!